Didim Tavşan Adası’nda su altında liman kalıntıları: Panormos’un izinde
Aydın’ın Didim ilçesinde, Tavşan Adası çevresinde su altında liman kalıntıları tespit edildi. Keşif, Didim Kültür Mirası Koruma Derneği ve Didim Turizm Derneği Başkanı Mustafa Şentürk’ün tekne gezisi sırasında fark ettiği işlenmiş taş blokların yetkililere bildirilmesiyle gündeme geldi. Ardından Didim Kaymakamı Halil Avşar, İl Kültür ve Turizm Müdürü Mehmet Umut Tuncer ve Milet Müzesi Müdürü Baran Aydın bölgeye giderek ön inceleme yaptı. İlk açıklamalara göre bölgede hem su altında hem de su üstünde izleri görülen yapının, antik çağda liman işlevi gördüğü değerlendiriliyor.
Bilimsel not: Aşağıda aktarılan tarih ve kültür atıfları, saha araştırmaları ve akademik tarihlendirme tamamlandıkça netleşir; şu aşamada resmî makamların ön değerlendirmesi olarak okunmalıdır.
Keşfin hikâyesi ve ilk inceleme
Didim’de yıllardır sivil toplum ve turizm alanında faaliyet yürüten Mustafa Şentürk, Tavşan Adası çevresinde 3–4 metre uzunluk, yaklaşık 50 cm genişlikte bloklar gözlemlediğini belirterek durumu Milet Müzesi’ne aktardı. Sonrasında Kaymakam Avşar, İl Kültür ve Turizm Müdürü Tuncer ve basın mensuplarının katılımıyla adada yüzeysel bir inceleme yapıldı. İlk beyanlara göre bölgede su altı kültürel turizmini canlandırmak için araştırma süreci başlatılacak.
Alan neden önemli?
- Tavşan Adası, Altınkum ve Tavşanburnu Tabiat Parkı’na yakın konumuyla hem günübirlik geziler hem de dalış turizmi için erişilebilir.
- Didim kıyı şeridi, antik Didyma ve Milet gibi merkezlerle Ege ticaret ağlarına bağlanan doğal koylar içerir; bu da liman altyapısı izlerini olası kılar.
Kalıntıların konumu, derinliği ve dağılımı
Ön incelemelerde kalıntıların yaklaşık 2,5–5 metre derinliklerde görülebildiği, adanın çevresine yayıldığı bildirildi. Bazı haberlerde limanın adanın “8 metre açığına kadar uzandığı” ifade edilirken, Anadolu Ajansı metninde geçen “7–8 kilometre açığı” ibaresinin muhtemelen yazım hatası olduğu; yerel kaynakların ve foto-galeri haberlerinin yakın kıyı bandını işaret ettiği görülüyor. Bu nedenle konum–mesafe bilgisinin arkeolojik ölçüm ve haritalama ile netleşmesi beklenmelidir.
Panormos Limanı bağlantısı ve tarihsel çerçeve
Şentürk’ün değerlendirmesine göre alandaki yapı, kaynaklarda sıkça anılan Panormos (Panarmos) Limanı ile eşleştirilebilir. “Panormos” antikçağda “güvenli liman” anlamıyla pek çok kıyı yerleşiminde geçtiği için, Didim özelindeki eşleştirmenin arkeolojik kanıt ve yazıt/harita destekli olarak doğrulanması gerekir. Buna karşın, alanın Doğu Ege deniz yolları, Didyma–Milet hattı ve koy-korunaklı limanlar sistemi içinde mantıklı bir konuma oturduğu açıktır.
Didyma, Milet ve kıyı ulaşımı
- Didyma (Apollon Tapınağı), Milet’in kutsal alanı niteliğindeydi; denizden gelen ziyaretçiler kıyıdaki liman/koylardan tapınağa kutsal yol üzerinden ulaşırdı.
- Koy–liman çiftleri, Ege’de rüzgâr rejimi ve anlık hava için güvenli bekleme alanları sağlardı.
Minos (Minoan) kültürü iddiası: Ne biliyoruz?
İl Müdürü Mehmet Umut Tuncer, ilk gözlemlerin “Milattan önce 5 bin yılına dayanan” bulgulara işaret ettiği ve yapının “Minos kültürü” ile ilişkilendirilebileceğini ifade etti. Bu yorum, erken Ege deniz ticareti ve Minoan etkileri bakımından heyecan vericidir. Ancak Minoan uygarlığının kronolojisi (yaklaşık MÖ 3000–1100) ve bölgesel yayılımı düşünüldüğünde, “MÖ 5000” ifadesi ön bulgu düzeyinde görülmeli; kesin tarihleme için arkeometrik analizler, seramik tipolojisi ve inşa tekniği gibi veriler beklenmelidir. İdari açıklamalar, çalışma başlatılacağı ve yüzey/dalıș araştırmaları yürütüleceğini belirtmektedir.
Bilimsel süreçte izlenecek yol: Jeodezik haritalama, fotogrametri, dalgıç arkeoloji günlüğü, örnekleme (harç/taş/organik kalıntı), laboratuvar analizi (petrografi, OSL/14C bağlam uygunsa), tarihlendirme ve yayın.
Su altı arkeolojisi: Nasıl tarihlendirilir?
Su altı yapılarında mutlak tarih atamak güçtür. Aşağıdaki başlıklar, Tavşan Adası limanı için de uygulanması beklenen tekniklerin özeti:
Mimari tipoloji ve inşa tekniği
- İskele/rihtım blokları, mendirek hatları, ahşap kazık izleri (varsa) ve pozzolana benzeri hidrolik harç kullanımı dönemsel ipuçları verir.
- Blokların ölçü standardı, kenet–zıvanalar ve işçilik kalitesi kronolojiye katkı sağlar.
Jeomorfoloji ve deprem izleri
- Tuncer’in değindiği “deprem göçüğü” ihtimali, Helenistik öncesi bir sarsıntı ile yerel çökme veya deniz seviyesi değişimi kombinasyonunu düşündürür. Ege fay hatları ve Menderes grabeni bağlamı kritik olacaktır.
Seramik ve buluntu dağılımı
- Kıyı–koy çevresindeki kırık seramik yayılımı, amfora tipolojisi ve günlük kullanım kapları tarihlemeyi daraltır.
- Batık veya iskele artığı envanteri, kargo tipleriyle (ör. şarap/yağ amforaları) ticari ağa işaret eder.
Didim turizmi için yeni rota: Sualtı kültürel mirası
İl Müdürü Tuncer’in ifadesiyle bölgede su altı kültürel turizmini canlandırmaya dönük bir program hazırlanacak. Bu, rehberli şnorkel/dalış rotaları, sualtı bilgi panoları, ziyaretçi merkezi ve dijital 3B modelleme ile desteklenebilir. Ancak koruma–kullanma dengesi, ziyaretçi taşıma kapasitesi ve arazi–deniz alanı yetkileri gibi idari süreçler eşzamanlı planlanmalıdır.
Önerilen deneyim akışı
- Giriş noktası: Tavşanburnu Tabiat Parkı/Altınkum tekneleri.
- Kısa tur (şnorkel): Kıyıya yakın 2,5–5 m derinlik bandında rehberli yüzey gözlemleri.
- Uzun tur (dalış): Görüş değerlerinin en iyi olduğu saatlerde, arkeolog/dalgaç rehberli temassız gözlem.
- Karasal bağlantı: Apollon Tapınağı ve Milet müze–ören alanı ile iki duraklı kültür rotası.
Ziyaret ve koruma: Etik ilkeler ve pratik bilgiler
Sualtı kültürel mirası “bak–öğren–dokunma” ilkesini gerektirir. Taş yerinden oynatmak, parça koparmak, tümsekleri kazmak yasadışıdır ve telafisi olmayan zararlar doğurur. Turizm odaklı kullanım planları, şamandıra sistemleri, tekne demirleme yasak/izinli alanları, rota çizgileri ve denetim ile desteklenmelidir.
Erişim ve mevsimsellik
- Yaz–sonbahar arası, su sıcaklığı ve görüş için elverişlidir.
- Kuzey rüzgârları ve akıntı durumunda dalış yerel rehber önerisi olmadan yapılmamalıdır.
SSS: Merak edilenler
İlk dikkat çeken isim Mustafa Şentürk; durumu yetkililere iletmesinin ardından Kaymakam Avşar, İl Müdürü Tuncer ve Milet Müzesi ekibi bölgede inceleme yaptı.
İlk gözlemlere göre yaklaşık 2,5–5 metre bandında ve ada çevresine dağılmış durumda. Ayrıntı, arkeolojik haritalama ile netleşecektir.
Panormos adı Didim özelinde uzun süredir kullanılıyor; Şentürk, “Didim’in gerçek Panormos Limanı burası” olabileceğini belirtiyor. Kesin eşleştirme için bilimsel yayın şart.
Bu yorum ön değerlendirme niteliğinde. Minoan kronolojisi ve bölgesel kanıtlarla uyumu, laboratuvar ve tipoloji çalışmaları sonrası netleşir.
İl Müdürü Tuncer, su altı kültürel turizmini canlandıracak çalışmaların başlayacağını açıkladı. Takvim ve kapsam, resmi planlarla duyurulacaktır.
